[195-7] โส ปุคฺคโล อนาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพํ, นานุพนฺธิตพฺโพติ ‘‘โส ปุคฺคโล’’ติ ปทสฺส ‘‘นานุพนฺธิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ยสฺส เยน หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺเฐนปิ โส ภวติ ฯ ตํ ปุคฺคลนฺติ ‘‘โส ปุคฺคโล’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ อุปโยควเสน ปริณาเมตฺวา ตํ ปุคฺคลํ อนาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อตฺถวเสน หิ วิภตฺติวิปริณาโมติฯ ตํ อาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ จ กตญฺญุตกตเวทิตาย นิโยชนํฯ

[198] เอวรูโปติ ยํ นิสฺสาย ภิกฺขุโน คุเณหิ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, ปจฺจเยหิ จ น ปริสฺสโม, เอวรูโป ทณฺฑกมฺมาทีหิ นิคฺคณฺหาติ เจปิ, น ปริจฺจชิตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘สเจปี’’ติอาทินาฯ

วนปตฺถปริยายสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. มธุปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา

[199] ชาติวนนฺติ สยํชาตํ วนํฯ เตนาห ‘‘อโรปิม’’นฺติฯ ปฏิสลฺลานตฺถายาติ เอกีภาวตฺถาย, ปุถุตฺตารมฺมณโต วา จิตฺตํ ปฏินิวตฺเตตฺวา อจฺจนฺตสนฺเต นิพฺพาเน ผลสมาปตฺติวเสน อลฺลียาปนตฺถํฯ ทณฺโฑ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ทณฺฑปาณิฯ ยถา โส ‘‘ทณฺฑปาณี’’ติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทณฺฑวิตฺตตายาติ ทณฺเฑ โสณฺฑตายฯ โส หิ ทณฺฑปสุโต ทณฺฑสิปฺเป จ สุกุสโล ตตฺถ ปากโฏ ปญฺญาโต, ตสฺมา ทณฺฑํ คเหตฺวาว วิจรติฯ ชงฺฆากิลมถวิโนทนตฺถนฺติ ราชสภาย จิรนิสชฺชาย อุปฺปนฺนชงฺฆาปริสฺสมสฺส อปนยนตฺถํฯ อธิจฺจนิกฺขมโนติ ยาทิจฺฉกนิกฺขมโน, น อภิณฺหนิกฺขมโนฯ โอลุพฺภาติ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ฐิโตฯ ยถา โส ‘‘โอลุพฺภา’’ติ วุตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โคปาลกทารโก วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[200] วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺฐีติ อาห ‘‘กิํ วาทีติ, กิํ ทิฏฺฐิโก’’ติ? กิมกฺขายีติ กิมาจิกฺขโก, กีทิสธมฺมกโถ? อจิตฺตีกาเรนาติ อนาทเรนฯ ตถาปุจฺฉเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺมา’’ติอาทิมาหฯ นสฺสเตตนฺติ นสฺสตุ เอตํ กุลํฯ

อตฺถํ น ชานาตีติ อตฺถํ เจ เอกเทเสน ชาเนยฺย, ตํ มิจฺฉา คเหตฺวา ปฏิปฺผริตฺวาปิ ติฏฺเฐยฺยฯ ตสฺส ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติ ตทสฺส อตฺถาชานนํ ภควตา อิจฺฉิตํฯ วิคฺคาหิกกถนฺติ วิคฺคหกถํ, สารมฺภกถนฺติ อตฺโถฯ นนุ ภควตา สทฺธิํ โลเก ปุถู สมณพฺราหฺมณา นานาวาทา สนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตถาคโต หี’’ติอาทิฯ น วิวทติ วิวาทเหตุกานํ กามทิฏฺฐิชฺโฌสานานํ มคฺเคเนว สมุคฺฆาติตตฺตา, ตทภาวโต ปน โลโก ตถาคเตน วิวทติฯ ธมฺมวาที ยถาภูตวาที ธมฺมวาทีหิ น วิวทติ เตสํ วิวทิตุกามตาย เอว อภาวโต, อธมฺมวาที ปน ติณายปิ นมญฺญมาโน เตหิ กิญฺจิ วิวทติฯ เตนาห ‘‘น, ภิกฺขเว, ธมฺมวาที เกนจิ โลกสฺมิํ วิวทตี’’ติ (สํ. นิ. 3.94)ฯ อธมฺมวาที ปน อสมุจฺฉินฺนวิวาทเหตุกตฺตา วิวทเตวฯ ตถา จาห ‘‘อธมฺมวาทีว โข, ภิกฺขเว, วิวทตี’’ติฯ

ยถา จ ปนาติ เอตฺถ ยถา-สทฺโท ‘‘ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ, ตญฺจ ปชานาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.122) วิย การณตฺโถติ อาห ‘‘เยน การเณนา’’ติฯ การณากาโร วา อิธ ยถา-สทฺเทน วุตฺโต, โส ปน อตฺถโต การณเมวาติ วุตฺตํ ‘‘เยน การเณนา’’ติฯ ‘‘อิทํ กถํ อิทํ กถํ’’ติ ปวตฺตนโต กถํกถา, วิจิกิจฺฉาฯ สา ยสฺส นตฺถิ, โส อกถํกถี, ตํ อกถํกถิํฯ วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจํ ภควตา อนาคามิมคฺเคเนว ฉินฺนํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจํ อคฺคมคฺเคน อาเวณิกธมฺมาธิคมโตฯ อปราปรํ อุปฺปชฺชนกภโว ‘‘ภวาภโว’’ติ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนพฺภเว’’ติฯ สํวราสํวโร ผลาผลํ วิย ขุทฺทกมหนฺโต ภโว ‘‘ภวาภโว’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘หีนปณีเต วา ภเว’’ติฯ ภโว วุฑฺฒิปฺปตฺโต ‘‘อภโว’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 11.ติกมาติกา)ฯ กิเลสสญฺญาติ กามสญฺญาทิเก วทติฯ กิเลสา เอว วา สญฺญานาเมน วุตฺตา ‘‘สญฺญา ปหาย อมตํ เอว ปาปุณาตี’’ติอาทีสุ วิยฯ อตฺตโน ขีณาสวภาวํ ทีเปตีติ อิมินาว ปเรสญฺจ ตถตฺตาย ธมฺมํ เทเสตีติ อยมฺปิ อตฺโถ วิภาวิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ นีหริตฺวา กีฬาเปตฺวาติ นีหริตฺวา เจว กีฬาเปตฺวา จ, นีหรณวเสน วา กีฬาเปตฺวาฯ ติวิสาขนฺติ ติภงฺคภากุฏิ วิย นลาเฏ ชาตตฺตา นลาฏิกํฯ

[201] กินฺติ นุ โขติ กิํ การเณนาติ อตฺโถฯ อนุสนฺธิํ คเหตฺวาติ ปุจฺฉานุสนฺธิํ อุฏฺฐเปตฺวาฯ ยโตนิทานนฺติ ยํนิทานํ, ยํการณาติ วุตฺตํ โหติฯ ปุริมปเท หิ วิภตฺติ อโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส, ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนาทินิทานนฺติ อยเมว อตฺโถฯ สงฺขายนฺติ สงฺขาภาเวน ญายนฺตีติ สงฺขาติ อาห ‘‘สงฺขาติ โกฏฺฐาสา’’ติฯ กามญฺเจตฺถ มาโนปิ ปปญฺโจ, อภินนฺทนสภาเว เอว ปน คณฺหนฺโต ‘‘ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจสมฺปยุตฺตา’’ติ อาหฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อภินนฺทิตพฺพ’’นฺติอาทิฯ สมุทาจรนฺตีติ สพฺพโส อุทฺธํ อุทฺธํ ปริยาทาย ปวตฺตนฺติฯ มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโร, เตน จ โยเคน ปุริสนฺติ อุปโยควจนํ ยถา ‘‘ตถาคตํ, ภิกฺขเว, อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทฺเว วิตกฺกา สมุทาจรนฺตี’’ติ (อิติวุ. 38)ฯ ตณฺหาทโย จ ยถาสกํ ปวตฺติอาการํ อวิลงฺฆนฺติโย อาเสวนวเสน อุปรูปริ ปวตฺตนฺติฯ ตถา หิ ตา ‘‘ปปญฺจสงฺขา’’ติ วุตฺตาฯ

การเณติ ปวตฺติปจฺจเยฯ เอกายตนมฺปิ …เป.… นตฺถีติ จกฺขายตนาทิ เอกมฺปิ อายตนํ อภินนฺทิตพฺพํ อภิวทิตพฺพํ อชฺโฌสิตพฺพญฺจ นตฺถิ เจ, นนุ นตฺถิ เอว, กสฺมา ‘‘นตฺถิ เจ’’ติ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ นตฺถิ, อปฺปหีนาภินนฺทนาภิวทนอชฺโฌสานานํ ปน ปุถุชฺชนานํ อภินนฺทิตพฺพาทิปฺปการานิ อายตนานิ โหนฺตีติ เตสํ น สกฺกา นตฺถีติ วตฺตุ, ปหีนาภินนฺทนาทีนํ ปน สพฺพถา นตฺถีติ ‘‘นตฺถิ เจ’’ติ วุตฺตํฯ อหํ มมนฺติ อภินนฺทิตพฺพนฺติ ทิฏฺฐาภินนฺทนาย ‘‘อห’’นฺติ ตณฺหาภินนฺทนาย ‘‘มม’’นฺติ โรเจตพฺพํฯ อภิวทิตพฺพนฺติ อภินิวิสนสมุฏฺฐาปนวเสน วตฺตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อหํ มมนฺติ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ อชฺโฌสิตฺวาติ ทิฏฺฐิ ตณฺหา วตฺถุํ อนุปวิสิตฺวา คาหทฺวยํ อนญฺญสาธารณํ วิย กตฺวาฯ เตนาห ‘‘คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ เอเตนาติ ‘‘เอตฺถ เจ นตฺถี’’ติอาทิวจเนนฯ เอตฺถาติ อายตเนสุฯ ตณฺหาทีนํ อวตฺถุภาวทสฺสนมุเขน ตณฺหาทีนํเยว อปฺปวตฺติํ กิเลสปรินิพฺพานํ กถิตนฺติฯ เตนาห ภควา ‘‘เอเสวนฺโต’’ติอาทิ, อยเมว อภินนฺทนาทีนํ นตฺถิภาวกโร มคฺโค, ตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํ ผลํ, ตํนิสฺสรณํ วา นิพฺพานํ ราคานุสยาทีนํ อนฺโต อวสานํ อปฺปวตฺตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อยํ …เป.… อนฺโต’’ติฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘เอเสวนฺโต ปฏิฆานุสยานํ’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุฯ

อาทิยตีติ ปหารทานาทิวเสน คยฺหติฯ มตฺถกปฺปตฺตํ กลหนฺติ ภณฺฑนาทิมตฺเต อฏฺฐตฺวา มุขสตฺตีหิ วิตุทนาทิวเสน มตฺถกปฺปตฺตํ กลหํฯ ยาย กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ วิรุทฺธคฺคาหวเสน นานาคาหมตฺตํ, ตถา วิรุทฺธวาทวเสน นานาวาทมตฺตํฯ เอวํ ปวตฺตนฺติ ครุกาตพฺเพสุปิ คารวํ อกตฺวา ‘‘ตุวํ ตุว’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ สารมฺภกถํ, ยาย เจตนาย ยํ กโรติ, สา ตุวํ ตุวํฯ นิสฺสายาติ ปฏิจฺจ, นิสฺสยาทิปจฺจเย กตฺวาติ อตฺโถฯ กิเลสานํ อุปฺปตฺตินิมิตฺตตา ตาว อายตนานํ โหตุ ตพฺภาเว ภาวโต, นิโรธนิมิตฺตตา ปน กถํฯ น เหตฺถ โลกุตฺตรธมฺมานํ สงฺคโห โลกิยานํเยว อธิปฺเปตตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘นิรุชฺฌมานาปี’’ติอาทิฯ นามมตฺเตน นิมิตฺตตํ สนฺธาย วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺถุปฺปนฺนา, ตตฺเถว นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ สุตฺตนฺตเรน สาเธนฺโต ‘‘สฺวายมตฺโถ’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สมุทยสจฺจปญฺเหนาติ มหาสติปฏฺฐาเน สมุทยสจฺจนิทฺเทเสนฯ โส หิ ‘‘กตฺถ อุปฺปชฺชมานา’’ติอาทินา ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตตฺตา ปญฺโหติ วุตฺโตฯ นนุ ตตฺถ ตณฺหาย อุปฺปตฺตินิโรธา วุตฺตา, น สพฺพกิเลสานนฺติ อีทิสี โจทนา อนวกาสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยเถว จา’’ติอาทิมาหฯ ลทฺธโวหาเรติ อิมินา ราคาทีนํ อปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อนฺโตติ สมญฺญา นิพฺพานสฺสาติ ทสฺเสติฯ เอเตเนว อภินนฺทนาทีนํ อภาโวติ จ อิทํ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กถํ ปน สพฺพสงฺขตวินิสฺสเฏ นิพฺพาเน อกุสลธมฺมานํ นิโรธสมฺภโวติ อาห ‘‘ยญฺหิ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ ตตฺถ นิรุทฺธํ นาม โหตี’’ติฯ ยฺวายํ อปฺปวตฺติยํ นิโรธโวหาโร วุตฺโต, สฺวายมตฺโถ นิโรธปญฺเหน ทีเปตพฺโพฯ น หิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา วิตกฺกวิจารา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ วุตฺตา, อถ โข อปฺปวตฺตา เอวาติฯ

[203] เอวํสมฺปทนฺติ เอวํสมฺปชฺชนกํ เอวํ ปสฺสิตพฺพํ อิทํ มม อชฺเฌสนํฯ เตนาห ‘‘อีทิสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ชานํ ชานาตีติ (อ. นิ. ฏี. 3.10.113-116) สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตพฺพํ สพฺพํ ชานาติฯ

อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน หิ อวิเสสคฺคหเณน จ ‘‘ชาน’’นฺติ อิมินา นิรวเสสํ เญยฺยชาตํ ปริคฺคณฺหาตีติ ตพฺพิสยาย ชานนกิริยาย สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว กรณํ ภวิตุํ ยุตฺตํฯ อถ วา ปกรณวเสน ‘‘ภควา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน จายมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุ-ปญฺญาจกฺขุ-ธมฺมจกฺขุ-พุทฺธจกฺขุ-สมนฺตจกฺขุ-สงฺขาเตหิ ญาณจกฺขูหิ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ เอวฯ อถ วา ชานํ ชานาตีติ ยถา อญฺเญ สวิปลฺลาสา กามรูปปริญฺญาวาทิโน ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชานนฺโต ชานาติ เอว, ทิฏฺฐิทสฺสนสฺส จ อภาวา ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวาติ อตฺโถฯ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐนาติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโต ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโต, ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภุญาเณน ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ วา จกฺขุภูโตฯ ญาณภูโตติ เอตสฺส จ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธมฺมา วา โพธิปกฺขิยา เตหิ อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต, อนญฺญสาธารณํ วา ธมฺมํ ปตฺโตติ ธมฺมภูโตฯ พฺรหฺมา วุจฺจติ มคฺโค เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนตฺตา, ตญฺจ สยมฺภุญาเณน ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโตฯ จตุสจฺจธมฺมํ วทตีติ วตฺตาฯ จิรํ สจฺจปฏิเวธํ ปวตฺเตนฺโต วทตีติ ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวาติ ทุกฺขาทิอตฺถํ ตตฺถาปิ ปีฬนาทิอตฺถํ อุทฺธริตฺวาฯ ปรมตฺถํ วา นิพฺพานํ ปาปยิตา, อมตสจฺฉิกิริยํ สตฺเตสุ อุปฺปาเทนฺโต อมตํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตาฯ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตทายตฺตภาวโต ธมฺมสฺสามีฯ

[204] โส วา อุทฺเทโส อตฺตโนปิ โหตีติ เถโร ‘‘ยํ โข โน’’ติ อาหฯ สพฺพโลกสาธารณา หิ พุทฺธานํ เทสนาติฯ อิทานิ เยหิ ทฺวารารมฺมเณหิ ปุริสํ ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺติ, ตานิ ตาว ทสฺเสนฺโต ปปญฺจสญฺญาสงฺขา ทสฺเสตุํ เยน สฬายตนวิภงฺเคน นิทฺเทโส กโต, ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุญฺจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ นิสฺสยภาเวนาติ นิสฺสยปจฺจยภาเวนฯ นิสฺสยปจฺจโย จ ปสาทจกฺขุเยว โหติ, น จุทฺทสสมฺภารํ, จตุจตฺตาลีสสมฺภารํ วา สสมฺภารจกฺขุนฺติ อาห ‘‘จกฺขุปสาทญฺจ ปฏิจฺจา’’ติฯ อารมฺมณภาเวนาติ อารมฺมณปจฺจยภาเวนฯ อารมฺมณปจฺจโย จ จตุสมุฏฺฐานิกรูเปสุ ยํ กิญฺจิ โหตีติ อาห ‘‘จตุสมุฏฺฐานิกรูเป จ ปฏิจฺจา’’ติฯ

เอตฺถ จกฺขุ เอกมฺปิ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปายตนํ ปน อเนกเมว สํหตนฺติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ นิสฺสยภาเวน ‘‘จกฺขุปสาทญฺจ อารมฺมณภาเวน จตุสมุฏฺฐานิกรูเป จา’’ติ วจนเภโท กโตฯ กิํ ปน การณํ จกฺขุ เอกมฺปิ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปํ ปน อเนกเมวาติ? ปจฺจยภาววิเสสโตฯ จกฺขุ หิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺตํ อตฺถิภาเวเนว โหติ ตสฺมิํ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ อภาวโต, ยโต ตํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิสฺส ปจฺจโย โหตีติ วุจฺจติ, ตนฺนิสฺสิตตา จสฺส น เอกเทเสน อลฺลียนวเสน อิจฺฉิตพฺพา อรูปภาวโตฯ อถ โข ครุราชาทีสุ สิสฺสราชปุริสาทีนํ วิย ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย, อิตเร ปน ปจฺจยา เตน เตน วิเสเสน เวทิตพฺพาฯ

สจายํ ปจฺจยภาโว น เอกสฺมิํ น สมฺภวตีติ เอกมฺปิ จกฺขุ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘จกฺขุญฺจาวุโส, ปฏิจฺจา’’ติ เอกวจนวเสน วุตฺตํฯ รูปํ ปน ยทิปิ จกฺขุ วิย ปุเรชาตอตฺถิ-อวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนํ หุตฺวา วิชฺชมานกฺขเณ เอว อุปการกตฺตา ตถาปิ อเนกเมว สํหตํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ อารมฺมณภาวโตฯ ยญฺหิ ปจฺจยธมฺมํ สภาวภูตํ, ปริกปฺปิตาการมตฺตํ วา วิญฺญาณํ วิภาเวนฺตํ ปวตฺตติ, ตทญฺเญสญฺจ สติปิ ปจฺจยภาเว โส ตสฺส สารมฺมณสภาวตาย ยํ กิญฺจิ อนาลมฺภิตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถสฺส โอลุพฺภปวตฺติการณภาเวน อาลมฺพนียโต อารมฺมณํ นาม, ตสฺส ยสฺมา ยถา ตถา สภาวูปลทฺธิ วิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจยลาโภ, ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาณํ รูปํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ ตสฺส สภาวํ วิภาเวนฺตเมว ปวตฺตติฯ สา จสฺส อินฺทฺริยาธีนวุตฺติกสฺส อารมฺมณสภาวูปลทฺธิ น เอกทฺวิกลาปคตวณฺณวเสน โหติ, นาปิ กติปยกลาปคตวณฺณวเสน, อถ โข อาโภคานุรูปํ อาปาถคตวณฺณวเสนาติ อเนกเมว รูปํ สํหจฺจการิตาย วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ พหุวจนวเสนาหฯ

ยํ ปน ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. 1.1.2 ปจฺจยนิทฺเทส) ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, ตํ ยาทิสํ รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, ตาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

กีทิสํ ปน ตนฺติ ? สมุทิตนฺติ ปากโฏยมตฺโถฯ เอวญฺจ กตฺวา ยเทเก วทนฺติ ‘‘อายตนสลฺลกฺขณวเสน จกฺขุวิญฺญาณาทโย สลฺลกฺขณวิสยา, น ทฺรพฺยสลฺลกฺขณวเสนา’’ติ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมว โหติฯ น เจตฺถ สมุทายารมฺมณตา อาสงฺกิตพฺพา สมุทายาโภคสฺเสว อภาวโต, สมุทิตา ปน วณฺณธมฺมา อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติฯ กถํ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถา สมุทิตา อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติฯ น หิ ปจฺเจกํ ทฏฺฐุํ อสกฺโกนฺตา อนฺธา สมุทิตา ปสฺสนฺตีติ? นยิทเมกนฺติกํ วิสุํ วิสุํ อสมตฺถานมฺปิ สิวิกาวหนาทีสุ สมตฺถตาย ทสฺสนโตฯ เกสาทีนญฺจ ยสฺมิํ ฐาเน ฐิตานํ ปจฺเจกํ วณฺณํ คเหตุํ น สกฺกา, ตสฺมิํเยว ฐาเน สมุทิตานํ ตํ คเหตุํ สกฺกาติ ภิยฺโยปิ เตสํ สํหจฺจการิตา ปริพฺยตฺตาฯ เอเตน กิํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปรมาณุรูปํ อารมฺมณํ, อุทาหุ ตํสมุทาโยติอาทิกา โจทนา ปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘โสตญฺจ, อาวุโส, ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จกฺขุวิญฺญาณํ นามาติ จกฺขุนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิญฺญาณํ นาม อุปฺปชฺชติฯ

ติณฺณํ สงฺคติยาติ จกฺขุ, รูปํ, จกฺขุวิญฺญาณนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ สงฺคติยา สโมธาเนนฯ ผสฺโส นามาติ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตนโต ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส นาม ธมฺโม อุปฺปชฺชติฯ สหชาตาทิวเสนาติ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาย สหชาตอญฺญมญฺญาทิวเสน, อนนฺตราย อนนฺตราทิวเสน, อิตราย อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจยภาวโต ผสฺสปจฺจยา ผสฺสการณา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ อนุภวนสมกาลเมว อารมฺมณสฺส สญฺชานนํ โหตีติ ‘‘ตาย เวทนาย ยํ อารมฺมณํ เวเทติ, ตเทว สญฺญา สญฺชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ จกฺขุทฺวาริกา ธมฺมา อิธาธิปฺเปตาติ ตทนุสาเรน ปน อปราปรุปฺปนฺนานํ เวทนาทีนํ คหเณ สติ, ยนฺติ วา การณวจนํ, ยสฺมา อารมฺมณํ เวเทติ, ตสฺมา ตํ สญฺชานาตีติ อตฺโถฯ น หิ อสติ เวทยิเต กทาจิ สญฺญุปฺปตฺติ อตฺถิฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ สญฺญาย หิ ยถาสญฺญาตํ วิชฺชมานํ, อวิชฺชมานํ วา อารมฺมณํ วิตกฺกวเสน ปริกปฺเปติ, ยถาปริกปฺปิตญฺจ ตํ ทิฏฺฐิตณฺหามานมญฺญนาหิ มญฺญมาโน ปปญฺเจตีติ วุตฺโตฯ

เตเนวาห ‘‘ปถวิํ ปถวิโต สญฺชานา’’ติ, ‘‘ปถวิํ ปถวิโต สญฺญตฺวา ปถวิํ มญฺญตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.2), ‘‘ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ (สุ. นิ. 892; มหานิ. 121) จฯ พลปฺปตฺตปปญฺจวเสเนวายมตฺถวณฺณนา กตา, อฏฺฐกถายํ ปน ปริทุพฺพลวเสนฯ

จกฺขุรูปาทีหิ การเณหีติ จกฺขุวิญฺญาณผสฺสเวทนาสญฺญาวิตกฺเกหิ การณภูเตหิฯ อการณภูตานมฺปิ เตสํ อตฺถิตาย การณคฺคหณํฯ ปริญฺญาตา หิ เต อการณํฯ เตนาห ‘‘อปริญฺญาตการณ’’นฺติฯ ตีหิปิ ปริญฺญาหิ อปริญฺญาตวตฺถุกํฯ อภิภวนฺตีติ อชฺโฌตฺถรนฺติฯ สหชาตา โหนฺตีติ เอตฺถ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล’ติอาทิวจนโต เวทนาสญฺญา อสหชาตาปิ คเหตพฺพาฯ ยทิ เอวนฺติ ‘‘ปปญฺเจตี’’ติ เอตฺถ ยทิ ปญฺจทฺวารชวนสหชาตา ปปญฺจสงฺขา อธิปฺเปตา ตาสํ ปจฺจุปฺปนฺนวิสยตฺตา, กสฺมา อตีตานาคตคฺคหณํ กตนฺติ โจเทติฯ อิตโร ‘‘ตถา อุปฺปชฺชนโต’’ติอาทินา ปริหรติฯ ตตฺถ ตถา อุปฺปชฺชนโตติ ยถา วตฺตมานกาเล, เอวํ อตีตกาเล อนาคตกาเล จ จกฺขุทฺวาเร ปปญฺจสงฺขานํ อุปฺปชฺชนโต อตีตานาคตคฺคหณํ กตํ, น อตีเตสุ, อนาคเตสุ วา จกฺขุรูเปสุ จกฺขุทฺวาริกานํ ตาสํ อุปฺปชฺชนโตฯ

มนญฺชาวุโส, ปฏิจฺจาติ เอตฺถ ทุวิธํ มนํ เกวลํ ภวงฺคํ, สาวชฺชนํ วาฯ ทุวิธา หิ กถาฯ อุปฺปตฺติทฺวารกถายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตํ ภวงฺคํ มโนทฺวารํ นาม, จกฺขาทิ วิย รูปาทินา เยน ตํ ฆฏฺฏิตํ ตตฺถ อุปริ วิญฺญาณุปฺปตฺติยา ทฺวารภาวโตฯ ปจฺจยกถายํ สาวชฺชนภวงฺคํ, ‘‘มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อตฺถิ กุสโล’’ติอาทีสุ หิ สาวชฺชนมโนสมฺผสฺโส อิจฺฉิโต, น ภวงฺคมโนสมฺผสฺโส อสมฺภวโตฯ ตตฺถ ปฐมนยํ สนฺธายาห ‘‘มนนฺติ ภวงฺคจิตฺต’’นฺติฯ ธมฺเมติ เตภูมกธมฺมารมฺมณนฺติ อิมินา สภาวธมฺเมสุ เอว กิเลสุปฺปตฺตีติ เกจิ, ตทยุตฺตํ ตทุปาทานายปิ ปญฺญตฺติยา ธมฺมารมฺมณตาย วุตฺตตฺตาฯ อิธ ปน เตภูมกาปิ ธมฺมา ลพฺภนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เตภูมกธมฺมารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํ, น ปญฺญตฺติยา อนารมฺมณตฺตาฯ เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา อกุสลจิตฺตุปฺปาทา อนารมฺมณา นาม สิยุํฯ อุปฺปตฺติทฺวารกถายํ จกฺขุวิญฺญาณาทิ วิย อาวชฺชนมฺปิ ทฺวารปกฺขิกเมวาติ วุตฺตํ ‘‘มโนวิญฺญาณนฺติ อาวชฺชนํ วา’’ติฯ ปจฺจยกถายํ ปน อาวชฺชนํ คหิตนฺติ ‘‘ชวนํ วา’’ติ วุตฺตํฯ

นยทฺวเย ธมฺมานํ สหชาตวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาวชฺชเน คหิเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยุตฺตเมวาติ นิปฺปริยายโต ยุตฺตเมวฯ

โส ยาว น ปจฺจยปฏิเวโธ สมฺภวติ, ตาว ปญฺญตฺติมุเขเนว สภาวธมฺมา ปญฺญายนฺติ ปจฺเจกํ อปญฺญาปเนติ อาห ‘‘ผสฺโส นาม เอโก ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติฯ เอวํ ผสฺสปญฺญตฺติํ ปญฺญเปสฺสตีติ ปญฺญเปตฺวา ตพฺพิสยทสฺสนํ ญาณํ อุปฺปาเทสฺสติฯ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติ อิมสฺมิํ จกฺขุอาทิเก ปจฺจเย สติ อิทํ ผสฺสาทิกํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ โหติฯ ทฺวาทสายตนวเสนาติ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ วเสน อาคเตน ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยวเสนฯ ทฺวาทสายตนปฏิกฺเขปวเสนาติ ‘‘อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหตี’’ติ ปจฺจยาภาวปจฺจยุปฺปนฺนาภาวทสฺสนกฺกเม ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ปฏิกฺเขปวเสนฯ

สาวเกน ปญฺโห กถิโตติ อยํ ปญฺโห สาวเกน กถิโต, อิติ อิมินา การเณน มา นิกฺกงฺขา อหุวตฺถฯ อถ วา สํขิตฺเตน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน วิภชนฺเตน เอตทคฺเค ฐปิเตน มหาสาวเกน ปญฺโห กถิโตติ อิมินา การเณน เอตสฺมิํ ปญฺเห มา นิกฺกงฺขา อหุวตฺถ, เหรญฺญิเก สติ กหาปณํ สยํ นิจฺฉินนฺตา วิย อหุตฺวา ภควโต เอว สนฺติเก นิกฺกงฺขา โหถฯ

[205] อากโรนฺติ ผลํ ตาย ตาย มริยาทาย นิพฺพตฺเตนฺตีติ อาการา, การณานิฯ ปาฏิเยกฺกการเณหีติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ วเสน วิสุํ วิสุํ ปปญฺจการณสฺส นิทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํฯ อถ วา ยทิปิ ยตฺตเกหิ ธมฺเมหิ ยํ ผลํ นิพฺพตฺตติ, เตสํ สมุทิตานํเยว การณภาโว สามคฺคิยาว ผลุปฺปตฺติโต, ตถาปิ ปจฺเจกํ ตสฺส การณเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปาฏิเยกฺกการเณหี’’ติฯ ปเทหีติ นามาทิปเทหิ เจว ตํสมุทายภูเตหิ วากฺเยหิ จฯ เตนาห ‘‘อกฺขรสมฺปิณฺฑเนหี’’ติฯ อกฺขรานิเยว หิ อตฺเถสุ ยถาวจฺจํ ปทวากฺยภาเวน ปริจฺฉิชฺชนฺติฯ พฺยญฺชเนหีติ อตฺถสฺส อภิพฺยญฺชนโต พฺยญฺชนสญฺญิเตหิ วณฺเณหิฯ ตานิ ปน ยสฺมา ปริยายสฺส อกฺขรณโต ‘‘อกฺขรานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘อกฺขเรหี’’ติฯ เอตฺถ จ อิเมหิ อากาเรหิ อิเมหิ ปทพฺยญฺชเนหิ ปปญฺจสมุทาจารสฺส วฏฺฏสฺส จ วิวฏฺฏสฺส จ ทสฺสนอตฺโถ วิภตฺโตติ โยชนาฯ ปณฺฑิจฺเจนาติ ปญฺญายฯ

‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต โหติ ? ยโต โข ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.124) อาทิสุตฺตปทวเสน ปณฺฑิตลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตูหิ วา การเณหี’’ติอาทิมาหฯ สจฺจปฏิเวธวเสน ปณฺฑิจฺจํ ทสฺสิตนฺติ ปฏิสมฺภิทาวเสน มหาปญฺญตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหนฺเต อตฺเถ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

คุฬปูวนฺติ คุเฬ มิสฺสิตฺวา กตปูวํฯ พทฺธสตฺตุคุฬกนฺติ มธุสกฺขราหิ ปิณฺฑีกตํ สตฺตุปิณฺฑํฯ อเสจิตพฺพกํ มธุอาทินา ปเคว เตหิ สมโยชิตพฺพตฺตาฯ จินฺตกชาติโกติ ธมฺมจินฺตาย จินฺตกสภาโวฯ สพฺพญฺญุตญฺญาเณเนวสฺสาติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณเนว อสฺส สุตฺตสฺส คุณํ ปริจฺฉินฺทาเปตฺวา นามํ คณฺหาเปสฺสามิฯ

มธุปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา

[206] ทฺเว ทฺเว ภาเคติ ทฺเว ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวาฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘อิมํ เอกํ ภาคมกาสิํ, อิมํ ทุติยภาคมกาสิ’’นฺติ วจนโต สพฺเพปิ วิตกฺกา สํกิเลสโวทานวิภาเคน ทฺเวว ภาคา กตา, อปราปรุปฺปตฺติยา ปเนเตสํ อภิณฺหาจารํ อุปาทาย ปาฬิยํ ‘‘ทฺวิธา กตฺวา’’ติ อาเมฑิตวจนนฺติ ‘‘ทฺเว ทฺเว ภาเค กตฺวา’’ติ อาเมฑิตวจนวเสเนว วุตฺโตฯ อถ วา ภาคทฺวยสฺส สปฺปฏิภาคตาย ตตฺถ ยํ ยํ ทฺวยมฺปิ โข อุชุวิปจฺจนีกํ, ตํ ตํ วิสุํ วิสุํ คเหตุกาโม ภควา อาห ‘‘ทฺวิธา กตฺวา วิตกฺเก วิหเรยฺย’’นฺติฯ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ตตฺถ มิจฺฉาวิตกฺกานํ สมฺมาวิตกฺกานญฺจ อนวเสสํ อสงฺกรโต จ คหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมํ เอกํ ภาคมกาสิํ, อิมํ ทุติยภาคมกาสิ’’นฺติ อโวจฯ กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน สมฺปยุตฺโต, กาเมน ปฏิพทฺโธ วาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ พฺยาปาโท, โทโสฯ วิหิํสติ เอตาย สตฺเต, วิหิํสนํ วา เตสํ เอตนฺติ วิหิํสา, ปเรสํ วิเหฐนากาเรน ปวตฺตสฺส กรุณาปฏิปกฺขสฺส ปาปธมฺมสฺเสตํ อธิวจนํฯ อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตธมฺมารมฺมณมาหฯ พหิทฺธาติ พาหิรธมฺมารมฺมณํฯ โอฬาริโกติ พหลกามราคาทิปฏิสํยุตฺโตฯ ตพฺพิปริยาเยน สุขุโมฯ วิตกฺโก อกุสลปกฺขิโกเยวาติ อิมินา วิตกฺกภาวสามญฺเญน ตตฺถาปิ อกุสลภาวสามญฺเญน เอกภาคกรณํ, น เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตาทิวเสนาติ ทสฺเสติฯ

เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภาติกฺกนฺตตฺตา ปฐมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺพํ กุสลํฯ อิธ ปน กามวิตกฺกปฏิปกฺขสฺส อธิปฺเปตตฺตา อาห ‘‘กาเมหิ นิสฺสโฏ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’ติฯ โสติ เนกฺขมฺมวิตกฺโกฯ ยาว ปฐมชฺฌานาติ ปฐมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานํ เอตฺถุปฺปนฺโน วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโกเยวฯ ปฐมชฺฌานนฺติ จ อิทํ ตโต ปรํ วิตกฺกาภาวโต วุตฺตํฯ น พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตน, พฺยาปาทสฺส วา ปฏิปกฺโขติ อพฺยาปาโท, เมตฺตาปุพฺพภาโค เมตฺตาภาวนารมฺโภฯ น วิหิํสนฺติ เอตาย, วิหิํสาย วา ปฏิปกฺโขติ อวิหิํสา, กรุณาปุพฺพภาโค กรุณาภาวนารมฺโภฯ

มหาโพธิสตฺตานํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย ลทฺธาวสรา สมฺมาสงฺกปฺปา อุปรูปริ สวิเสสํ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘ฉพฺพสฺสานิ…เป.… ปวตฺติํสู’’ติฯ ญาณสฺส อปริปกฺกตฺตา ปุพฺพวาสนาวเสน สติสมฺโมสโต กทาจิ มิจฺฉาวิตกฺกเลโสปิ โหติเยวาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติสมฺโมเสน…เป.… ติฏฺฐนฺตี’’ติ อาหฯ ยถา นิจฺจปิหิเตปิ เคเห กทาจิ วาตปาเน วิวฏมตฺเต ลทฺธาวสโร วาโต อนฺโต ปวิเสยฺย, เอวํ คุตฺตินฺทฺริเยปิ โพธิสตฺตสนฺตาเน สติสมฺโมสวเสน ลทฺธาวสโร อกุสลวิตกฺโก อุปฺปชฺชิ, อุปฺปนฺโน จ กุสลวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อฏฺฐาสิ, อถ มหาสตฺโต ตํมุหุตฺตุปฺปนฺนเมว ปฏิวิโนเทตฺวา เตสํ อายติํ อนุปฺปาทาย ‘‘อิเม มิจฺฉาวิตกฺกา, อิเม สมฺมาวิตกฺกา’’ติ ยาถาวโต เต ปริจฺฉินฺทิตฺวา มิจฺฉาวิตกฺกานํ อวสรํ อเทนฺโต สมฺมาวิตกฺเก ปริวฑฺเฒสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มยฺหํ อิเม’’ติอาทิฯ

[207] ปมาโท นาม สติวิปฺปวาโสติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตสฺสาติ สติยา อวิปฺปวาเส ฐิตสฺสา’’ติฯ อาตาปวีริยวนฺตสฺสาติ กิเลสานํ นิคฺคณฺหนวีริยวโตฯ เปสิตจิตฺตสฺสาติ ภววิโมกฺขาย วิสฺสฏฺฐจิตฺตสฺส กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขสฺสฯ ‘‘เอวํ ปฏิปากติโก ชาโต’’ติ อตฺตโน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปวตฺตํ โสมนสฺสาการํ เคหสฺสิตโสมนสฺสปกฺขิกํ อกาสิ, ปญฺญามหนฺตตาย สุขุมทสฺสิตาฯ